معماری آذری و تاثیر آن بر معماری جهان

بنای عظیم گنبد سلطانیه در زمان سلطان محمد خدابنده و در فاصله سالهای 703 و 713 هجری قمری در شهر سلطانیه ایجاد شده و حدود 2000 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و این شهر بزرگ پایتخت و مسکن شهریاران ایران بوده است و امروز نیز آرامگاه پادشاه مقتدر ایلخانی سلطان محمد خدابنده است.

بنای آرامگاه گنبدی بزرگ دارد که بر روی کثیر الاضلاع هشت ضلعی با کاشی های زیبایی که نمونه ای از هنر ظریف معماری ایران است، قرار گرفته و به قولی10 سال یا بیشتر کار ساختمان آن به طول انجامیده است.

سلطانیه در زمان سلطان محمد خدابنده یکی از شهرهای مهم و تجاری وآباد ایران به شمار می رفت و قصد سلطان محمد خدابنده این بوده است که مرقد مطهر حضرت علی(ع) را به آنجا منتقل کند. ارتفاع گنبد سلطانیه از سطح زمین نزدیک به 46/54 متر و قطر آن در حدود 26/4 متر است و گنبد بزرگ آن از لحاظ معماری و عظمت ساختمان و هنرهای تزئینی و کاشیکاری های زیبا و جالب، بی نهایت قابل توجه و در خور مطالعه است.

گنبد سلطانیه پس از کاتورال سانتا ماریا دلفیوره و کلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیای استانبول، سومین بنای عظیم تاریخی در جهان و اولین بنای عظیم تاریخی ایران به شمار می رود گفتنی است، این بنا در دوران برپایی، اولین بنای مرتفع در سطح جهان بوده است.

بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان با آجر محکم ساخته شده که سپس روی گنبد با روکش کاشیهای فیروزه ای و لاجوردی و آنجا به شیوه معرق کاری تزیین شده است. در قسمت جنوبی گنبد، آثار ساختمان مسجدی که محراب آن دارای حاشیه گچبری است، دیده می شود. با ملاحظه دقیق این بنای عظیم، به نظر می رسد که علاوه بر محل آرامگاه اصلی که شامل ساختمان مرکزی گنبد است و به نام تربت خانه شهرت دارد، بنای معظم و عالی دیگری جنب آرامگاه بوده است. کاشیهای طلایی رنگ و منقش و هشت گوش تربت خانه و ازاره های آن از لحاظ هنر کاشی پزی فوق العاده ممتاز و کم نظیر است.

گنبد مشهور سلطانیه که در مسیر راه تهران به زنجان از دور به رنگ نیلگون درپهنه دشت فراخ سلطانیهمشاهده می شود، گنبدی عظیم و یک پوشش است که از بی نظیرترین گنبدهای یک پوشش زیبا به شمار می آید. این بنای مشهور تاریخی، دارای سردر ورودی بزرگ بوده که اکنون در ورودی اصلی آن مسدود شده و در مقابل این در، مسجدی در زمان صفویه ساخته شده است. آجرکاری و تزیینات داخل بنا و سقف و غرفه های فوقانی آن بسیار جالب است. سقف داخل اتاقهای بالا با گچبریهای رنگی و آجرکاری تزیین یافته و قسمت پایین دیوارهای داخلی پیش از این با کاشی تزیین شده بوده در زیر گنبد حاشیه گچبری وجود دارد که کلماتی با رنگ قرمز تیره روی آن نقش شده است. بالای دیوارها با کتیبه های رنگی گچی زینت یافته است و در روی هر کدام از جرزهای هشت گانه گنبد، آثار منارهایی که با زیباترین انواع کاشیهای معرق مزین شده، باقی مانده است.

عده ای از محققان معتقدند که فرم و شکل معماری گنبد سلطانیه تقلیدی از چادرهای شاهانه و عشایری است. بررسی چادرهای مذکور در متون منابع تاریخ چین، به نفع این نظریه گواهی داده است. در پاسخ این نظریه پردازان، استاد مهندس کریم پیرنیا اعلام کرده است:کسانی که این عقیده را اظهار کرده اند، به طور قطع گنبد مدرسه ضیائیه شهر یزد را که به تصریح جامع جعفری در سال 623 هـ. ق مقارن ظهور چنگیز ساخته شده است، ندیده اند و یا زحمت آن را به خود نداده اند که مثلا گنبد سلطانیه را با گنبد جبلیه یا هارونیه مقایسه کنند که معماری گنبد مدرسه ضیائیه قابل توجه است و می توان شیوه ساختمانی آن را سرمشق و مرجعی برای ساختمان سایر گنبدهای مغول دانست.

اما انتخاب طرح هشت ضلعی گنبد سلطانیه که تعدادی از محققان کوشیده اند آن را یک نوع سمبل عددی تلقی کرده و به یکی از پدیده های مذهبی منتسب کنند، عملی بیهوده استزیرا به طور کلی برجهای مقبره ای با پلان مدور هشت ضلعی، 12 ضلعی، 16 ضلعی، 32 ضلعی و کثیرالاضلاع در ابعاد مختلف ساخته شده است که ذکر آنها سبب اطاله کلام می شود و علت تغییر فرم از پلان مربع به پلانهای مذکور، پیشرفت طبیعی طرحهای معماری مقابر است.

به هر حال آنچه مسلم است، این گنبد با شکوه از آثار باستانی درجه یک دنیا به شمار می رود و در جهان اسلام یک چنین بنایی با گنبد عظیم یافت نمی شود. این گنبد چندین بار در زمان صفویه و قاجار مرمت شده و در دوره های بعد نیز در جهت حفظ و بازسازی آن همت گمارده شده است.